De burger en het vertrouwen in de democratie en de overheid

Vlamingen zijn anno 2023 zeer kritisch over de democratie en het democratisch proces in ons land. Sinds 2019 is er significant minder vertrouwen in politieke instellingen, minder tevredenheid met de werking van onze democratie en minder tevredenheid met het regeringsbeleid. De tevredenheid met de democratie in ons land is (statistisch significant) afgenomen tussen 2022 en 2023.

In het algemeen, bent u eerder tevreden of eerder ontevreden over de manier waarop de democratie in België̈ werkt?

Die ontevredenheid treft een heel aantal aspecten van politiek:

• Het vertrouwen in instellingen is laag, vooral partijen en politici moeten het ontgelden.
• Respondenten geven aan dat politici en partijen niet luisteren naar de bevolking, niet handelen in lijn met de voorkeur van de mensen en er niet in slagen een beleid te voeren dat overeenstemt met wat mensen willen.
• Nogal wat Vlamingen stellen zich vragen bij het basisprincipe van de representatieve democratie en zeggen dat volksvertegenwoordigers het volk niet kunnen vertegenwoordigen of dat het beter is dat de burgers rechtstreeks zelf beslissen.
• In de perceptie is de corruptie toegenomen.

Toch blijft een overgrote meerderheid van de burgers het belangrijk vinden om in een democratie te leven, ook al vinden ze dat die democratie bij ons momenteel niet goed werkt. Ze onderschrijven dus het democratisch principe, maar stellen de representanten en de instellingen van onze democratie in vraag.

Dat ongenoegen is veruit het diepst bij de electoraten van de twee meest radicale partijen, PVDA en vooral Vlaams Belang. Politieke ontevredenheid is ook sterk gecorreleerd met scholing en inkomen. Bij minder sterke sociaaleconomische groepen zit het ongenoegen het diepst.

De burger heeft nog meest vertrouwen in lokale overheden, daarna volgen provincie, gemeenschap/gewest, staat en Europa. Lokale overheden doen het traditioneel altijd beter dan de andere niveaus, met dank aan de sterkere nabijheid. Maar het valt op dat in 2023 ook de lokale besturen in de klappen delen. De gemiddelde tevredenheid over alle beleidsniveaus (van lokaal tot Europees) was de voorbije jaren al laag, al was er in 2022 een lichte opstoot. Maar in 2023 boeren alle niveaus achteruit.

Dat alle beleidsniveaus vertrouwen verliezen bij alle kiezers toont dat politieke ongenoegen de laatste jaren steeg.

Uit onderzoek (De Stemming) blijkt dat politici de publieke opinie heel belangrijk vinden, maar lang niet altijd accuraat inschatten. Ze schatten de publieke opinie vaak rechtser in dan ze in werkelijkheid is. Dat is overigens niet alleen in Vlaanderen, ook in andere westerse landen waar gelijkaardig onderzoek gevoerd werd, is dat het geval. Politici lijken effectief onvoldoende te weten wat burgers willen. Maar ook burgers stemmen lang niet altijd voor die partijen die het dichtst aansluiten bij de eigen standpunten.

In een geïndividualiseerde samenleving en tegen de achtergrond van zo’n mismatch tussen burgers en politici gaan overheden en politici op zoek naar verbinding. Sociale media zijn daarbij erg in trek. Politici hebben platforms als Facebook, Twitter en Instagram omarmd als instrumenten in campagnes, maar ook in de dagelijkse politiek. Ze gebruiken het gretig om hun kiespubliek te informeren en te mobiliseren en om een relatie op te bouwen met hun kiezers. Ondertussen geven politieke partijen recordbedragen uit aan advertenties op sociale media. NVA en Vlaams Belang zijn daarbij absolute koplopers.

Op zoek naar verbinding tussen politiek en burger speelt ook het middenveld en sociaal-cultureel volwassenenwerk haar rol, zeker in praktijken waarbij ze de politieke participatie van burgers stimuleren en versterken. Ook overheden experimenteren hier en daar met nieuwe vormen van burgerparticipatie. Zo brengt VVSG (belangenbehartiger, kennisdeler en netwerkbouwer van en voor de lokale besturen) voortrekkers samen die willen bijdragen aan de versnelling van innovatieprocessen in lokale burgerparticipatie. De focus ligt op lokale praktijken die coproductief of met een burgerinitiatief aangepakt worden.