Gewelddadige radicalisering
Radicalisering en polarisatie worden vaak in één adem genoemd. Meestal wordt dan gefocust op het problematische aspect van beiden. Het is echter zo dat zowel radicalisering als polarisatie nodig zijn om tot maatschappelijke veranderingen te komen. Een radicaliseringsproces vormt eigenlijk een continuüm: van radicalisme over extremisme naar terrorisme.
Radicalisering is de groeiende bereidheid tot het nastreven en/of ondersteunen van diepingrijpende veranderingen in de samenleving. Die veranderingen staan op gespannen voet met de democratische rechtsorde en om die veranderingen te bewerkstelligen worden ondemocratische middelen ingezet. Radicalisering kan leiden tot extremisme en uiteindelijk uitmonden in geweld (terrorisme). Polarisatie kan in dat proces een belangrijke rol spelen. Tegenstellingen en verschil worden steeds scherper en extremer verwoord en leiden op die manier een radicalisering van volgers. Polarisatie is dan een katalysator in het proces van individuele radicalisering.
De evoluerende context van extremisme verhindert een accurate beeldvorming: steeds diffusere, minder eenduidige en welomlijnde uitingen van extremisme maken dat het fenomeen minder makkelijk te herleiden valt tot duidelijke cijfers. Toch rapporteert het coördinatieorgaan voor de dreigingsanalyse (OCAD) cijfers. In 2022 waren er in ons land 215 dreigingsmeldingen die verband houden met terrorisme of extremisme. Dat is vergelijkbaar met het jaar voordien. Het OCAD stelt wel een significante toename vast van het aantal dreigingen tegen politiediensten. Het algemene dreigingsniveau bleef het hele jaar op niveau 2, gemiddeld. Dreigingen worden het meest geuit via sociale media en berichtenapplicaties.
Veruit de meeste dreigingsmeldingen hebben het profiel van een lone actor. Het gaat dan om iemand die alleen wil overgaan tot actie. De meeste van deze individuen hebben geen structurele band met terroristische of extremistische groepen. Bij minder dan 20% van de dreigingsmeldingen gaat het om plannen die worden beraamd door meerdere individuen samen.
Voor een derde van de meldingen die het OCAD ontving, is de ideologische dimensie van de dreiging niet gekend of onduidelijk. De grootste uitdaging komt in Vlaanderen nog steeds voort van jihadistisch geweld. Eén derde van de meldingen komt uit de hoek van een jihadistische ideologie.
Iets meer dan een tiende van de dreigingen is afkomstig uit het buitenland, waarbij onder andere bepaalde regimes hun pijlen richten op vermeende politieke opposanten in België. Een even groot aandeel wordt ingenomen door diverse dreigingen die voorkomen uit een specifieke thematiek in de samenleving zoals anti-establishment gevoelens naar aanleiding van de COVID-19 pandemie.
Iets minder dan een tiende van de meldingen houdt verband met rechts-extremisme. Verschillende rechts-extremistische stromingen lijken aan een sterke opgang bezig. Momenteel worden in de politiedatabank ongeveer 3.000 personen gekoppeld aan rechts-extremistische organisaties. De dreiging op het vlak van links-extremisme bleef beperkt.
Single-issue extremisme, oftewel individuen en groeperingen die voor alleenstaande thema’s strijden, vormt een beperkte bedreiging in België vanwege de relatieve kleinschaligheid ervan, maar ook omdat de meeste acties geweldloos verlopen. Toch zijn hier ook gewelddadige acties terug te vinden. Het gaat in het bijzonder om acties die verband houden met dierenrechten en milieubewustzijn, alsook nieuwere thema’s zoals extremisme gericht op 5G-zendmasten en gelinkt aan de incel-ideologie, een misogyne beweging van onvrijwillige celibataire mannen.
Uit een analyse van het Vlaams Vredesinstituut komen enkele overkoepelende aspecten naar voren.[2] Zo blijkt dat de omvang van extremisme in Vlaanderen sterk verbonden is aan ontwikkelingen in het buitenland. De hergroepering van IS in Irak en de her opkomst van Al-Qaeda kunnen leiden tot een heropflakkering van jihadisme in ons land. Ook extremisten van andere ideologische strekkingen namen de voorbije jaren deel aan gewapende conflicten in het buitenland. Conflicten in het buitenland kunnen ook spanningen tussen diasporagroepen in België versterken.
Daarnaast valt op dat de online dimensie een steeds grotere rol speelt in operationele en strategische aspecten van extremistische bewegingen. Extremistische acties gebeuren steeds vaker op het internet, zoals online haatspraak en intimidatie van tegenstanders. Het internet herbergt naast steeds toegankelijke salafistische en jihadistische propaganda ook een breed spectrum aan online platformen met rechts- en links-extremistisch propaganda- en rekruteringsmateriaal.
In België is er ook sprake van cumulatief extremisme.[3] Dat is het proces waarbij verschillende vormen van extremisme op elkaar reageren en elkaar versterken, wat zich vaak vertaalt in een dynamiek van al dan niet gewelddadige reacties en tegenreacties. Zo’n cumulatief radicalisme observeren we tussen links- en rechts-extremisten, rechts-extremistische en islamitische bewegingen, en nationalistische fracties van sommige diasporagroepen. Cumulatief radicalisme kan leiden tot verhoogde radicalisering van individuen leiden, spiralen van geweld en bredere trends van sociale polarisatie.
[2] Vlaams Vredesinstituut (2020). Factsheet 02 12 2020. Actuele uitdagingen en noden inzake gewelddadige radicalisering en extremisme. (https://vlaamsvredesinstituut.eu/wp-content/uploads/2020/12/Factsheet-Actuele-uitdagingen-en-noden.pdf)
[3] Annelies Pauwels (2022). Cumulatief extremisme. De Rol van beeldvorming. Brussel: Vlaams Vredesinstituut. (https://vlaamsvredesinstituut.eu/wp-content/uploads/2022/06/Vredesinstituut-ANALYSE-Cumulatief-Extremisme-web.pdf)