Polarisatie op verschillende maatschappelijke breuklijnen

Hoewel de wetenschappelijke en publieke belangstelling voor het fenomeen de laatste jaren enorm is toegenomen, is en blijft polarisatie een omstreden concept met veel mogelijke betekenissen en conceptualiseringen. Los van het feit dat iedereen het erover eens is dat polarisatie een belangrijke bron van conflicten is in hedendaagse samenlevingen, blijft de betekenis en de intensiteit van polarisatie onderwerp van debat onder academici en het publiek. Daarom is polarisatie ook moeilijk met feitelijke data te vatten.

Hoewel er veel verschillende opvattingen over polarisatie bestaan, kunnen we twee vaak besproken soorten polarisatie onderscheiden: polarisatie op basis van ideeën en polarisatie op basis van identiteit.

• Polarisatie op basis van ideeën is het proces waarbij verschillende groepen het onverzoenlijk oneens zijn over bepaalde ideeën (bijvoorbeeld opwarming van de aarde en vaccinatie tegen COVID-19). Deze vorm van polarisatie uit zich door scherpe ideologische verschillen of verschillen in attitudes tussen actoren. Polarisatie blijft echter niet beperkt tot een op ideeën gebaseerde onenigheid.
• Soms botsen groepen niet noodzakelijk over bepaalde ideeën, maar door de identiteit van de ander. We spreken dan over identiteitsgebonden polarisatie. In tegenstelling tot polarisatie op basis van ideeën, waarbij het conflict vooral tot uiting komt in beargumenteerde argumenten, richt polarisatie op basis van identiteit zich op antipathie en conflicten tussen groepen. De interactie tussen groepen is dan vaak veel emotioneler van aard. Internationaal vergelijkend onderzoek toont dat beide vormen van polarisatie wereldwijd zijn toegenomen.

In het rapport ‘Radicalisering en polarisatie’ inventariseert de VVSG verschillende breuklijnen waar hun leden (lokale besturen) polarisatie en radicalisering in hun gemeente observeren. Lokale besturen gaven tot voor kort steeds aan dat het merendeel van de signalen van gewelddadige radicalisering gebaseerd waren op een Islamitisch of Salafi Jihadi discours. Recent observeert VVSG hier een kentering. In 2022 zijn er voor het eerst meer lokale besturen die signalen van rechts geïnspireerd extremisme (54%) ontvangen dan signalen van
Islamitisch geïnspireerd extremisme (51%).

Naast die twee meest voorkomende vormen zijn er twee nieuwe categorieën die hoog scoren, met name COVID-19-gerelateerde (43%) en anti-overheidsradicalisering (35%). Daarnaast zien we ook een toename in links-extremisme (28% i.p.v. 5%), milieu-en klimaatactivisme (24% i.p.v. 3%), dierenrechten (21% i.p.v. 1%), ultranationalisme (20% i.p.v. 4%) en sekten en sektarische organisaties (18% i.p.v. 1%) tegenover de ledenbevraging in 2020.

Uit een enquête blijkt dat sociaaleconomische kwesties de belangrijkste impact hebben op polarisatie en spanningen tussen verschillende bevolkingsgroepen in Brussel. Bewoners van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest lijken zich meer zorgen te maken over economische problemen (ongelijke toegang tot overheidssteun, inkomensongelijkheid) dan over kwesties gerelateerd aan samenleven in diversiteit of spanningen tussen de generaties. De negen meest voorkomende polarisatie-assen in Brussel verschillen van elkaar in intensiteit.