Op 17 november ben je naar jaarlijkse gewoonte welkom op de Trefdag sociaal-cultureel werk. Op het programma: sprekers die de samenleving kunnen lezen en met vernieuwende alternatieven op de proppen komen voor de maatschappij van morgen. Socius sprak met Paul Verhaeghe, psycholoog en auteur van de boeken ‘Autoriteit’ en ‘Identiteit’. Hij brengt op de Trefdag zijn visie op de maatschappelijke oorzaken van burn-out. Verhaeghe daagt je uit na te denken over alternatieven en de rol die is weggelegd voor sociaal-culturele professionals bij het bestrijden van psychologische moeilijkheden zoals burn-out en depressie.

Socius: In hoeverre bekijk jij burn-out als een ziekte van de samenleving of een ziekte van het individu?
Paul Verhaeghe: Op zich is dat een gekke vraagstelling… Ik merk dat we vaak worden gedwongen om dergelijke opdelingen te maken, maar hierdoor uiten we eigenlijk onmiddellijk een waardeoordeel. Wanneer je de realiteit bekijkt vanuit de opdeling maatschappij-individu, kom je al snel tot een soort van schuldmodel. Zij die niet met de huidige maatschappelijke situatie kunnen omgaan, zijn dan zogezegd ‘zwakkelingen’. Of zij die onvoldoende ‘resilience’ hebben, om het met dure woorden uit te drukken.

Het is duidelijk dat het antwoord de beide is. Onze huidige maatschappelijke organisatie, en zeker de combinatie gezin-werk, is van die aard dat er een enorme belasting op het individu ligt. Zowel emotioneel, fysiek als psychologisch wordt er veel van ons gevraagd. We zien dat maar een beperkt aantal mensen hiermee kan omgaan.

Wanneer we van dichtbij kijken, merken we dat de ontwikkelingsgeschiedenis en de mogelijkheden die mensen hebben meegekregen tijdens hun kindertijd en jeugd – zoals bv. een goede hechting met de ouders en op grond daarvan het goed kunnen omgaan met de eigen emoties – een positieve invloed hebben op hoe zij met stress en uitdagingen omgaan tijdens hun volwassen leven. Maar dat is iets dat ze eigenlijk cadeau hebben gekregen… Feit blijft dat iedereen van ons een bepaalde grens heeft voor externe druk. Eens daar voorbij, vallen we.

“Iedereen van ons heeft een bepaalde grens voor externe druk. Eens daar voorbij, vallen we.”

Dus wat is oorzaak en gevolg? Wie treft schuld? Steeds meer mensen gaan eronder door en dat zal in de toekomst alleen maar aanhouden. Er ontstaat een negatieve spiraal. Wanneer je de maatschappijlijn recht tegenover het individu plaatst, moet je partij kiezen en dat is verkeerd. De realiteit is complexer dan dat.

Ook in de sector van het sociaal-cultureel werk neemt het fenomeen burn-out toe. Welke oorzaken zie jij bij sociaal-culturele werkers?
De belangrijkste misvatting over burn-out is dat de voornaamste oorzaak ligt in het te veel en te hard werken. Dat is niet het geval. Enerzijds heb je mensen die relatief weinig uren werken en toch een burn-out oplopen. Anderzijds zijn er ook mensen die heel veel uren presteren, maar hier prima mee omgaan. Het is een combinatie van factoren, en het aantal factoren dat een invloed heeft, neemt de laatste jaren toe. Hierin zou een verklaring kunnen schuilen waarom het aantal personen met burn-out als gevolg ook verhoogt.

De ‘slachtoffers’ van burn-out zijn mensen die enorm geëngageerd zijn en die hun werk heel belangrijk vinden. Zij willen iets betekenen. Als zij terecht komen in een situatie waarin ze weinig appreciatie krijgen voor hun inzet, en bovendien ook geconfronteerd worden met onmacht, dan komen ze in de risicozone. Bijvoorbeeld mensen die er niet in slagen te bereiken wat ze willen omwille van structurele redenen.

Dat is belangrijk in dit verhaal, omdat de redenen dan buiten jezelf liggen. Het volstaat niet om nog harder je best te doen. Bovendien is er voor deze sector maatschappelijk gezien nog weinig waardering en wordt hij hoe langer hoe meer in een verdomhoekje geplaatst. Dat zie je aan de dalende subsidies, de verloning, enz. Als je die dingen samenvoegt, heb je de perfecte voedingsbodem voor een burn-out. Voeg daar nog eens een moeilijke thuissituatie aan toe, bv. kleine kinderen of een verbouwing, en dan krijg je een smeltkroes van factoren die het individu niet meer kan dragen.

Wat met de toekomst? Welke rol zie jij weggelegd voor sociaal-culturele organisaties en de professionals die er werken?
Het is ontzettend belangrijk om mensen opnieuw meer autonomie te geven. Dat is vandaag ogenschijnlijk het geval, maar de facto veel minder. Om een voorbeeld te geven: de digitale wereld is in zijn opmars. Een wereld van efficiëntie, van 0 en 1. Hierdoor neemt de autonomie en vrijheid van mensen af. Alles is vooraf geregeld en vastgelegd.

“De digitale wereld is in zijn opmars. Een wereld van efficiëntie, van 0 en 1. Dit neemt de autonomie en vrijheid van mensen af.”

Als organisaties opnieuw de mogelijkheid zouden hebben om mensen meer autonomie te geven, en dat hangt ook samen met vertrouwen en appreciatie, zetten we al een flinke stap vooruit. Autonomie wil zeggen dat mensen binnen bepaalde krijtlijnen zelf hun werk kunnen en mogen organiseren, dat zij zelf mee de doelstellingen bepalen en de manier waarop ze deze realiseren. Het eigenaarschap opnieuw aan mensen geven, daar draait het voor een groot deel om.

Wil je het verhaal van Paul Verhaeghe live horen?

Kom dan naar de Trefdag sociaal-cultureel werk van Socius op 17 november in de Zebrastraat in Gent. Naast een uitgebreide lezing van Verhaeghe heb je de unieke kans om met hem persoonlijk in gesprek te gaan. Bekijk het programma voor meer info en schrijf je in op de website van de Trefdag 2016.