Vorige maand was Chokri Ben Chikha bij Socius voor een keynote in het kader van de medewerkersdag van Vormingplus. Chokri is historicus, theatermaker, acteur, docent en artistiek onderzoeker. Hij nam ons mee naar ons collectieve verleden en toonde hoe dat verleden onze manier van denken en handelen tot op vandaag bepaalt. Een heel persoonlijke uiteenzetting over stereotypering. En vooral: hoe je er komaf mee maakt.

Fascinatie voor stereotypen

Chokri Ben Chikha is gefascineerd door stereotypen. Die fascinatie ontstond voor een stuk door persoonlijke ervaringen op school. Hoe kwam het dat een van de mooiste meisjes verliefd werd op hem, ‘dienen bruine’, en niet op zijn Vlaamse buurjongen? En hoe reageer je als je daarop aangesproken wordt? Zeggen dat de andere jaloers is? Kwaad worden? Zeggen dat je het ook niet snapt?

Als kind werd hij ook getriggerd door een standbeeld in de buurt waar hij opgroeide. Heldendood voor de beschaving op de zeedijk in Blankenberge beeldt drie mensen af: luitenant Lippens en sergeant De Bruyne, beiden vermoord in Congo door de slavenhandelaars (lees: Arabieren). Aan hun voeten ligt een naakte zwarte vrouw. Wie is deze naamloze vrouw, vroeg Ben Chikha zich af. Want wie geen naam heeft, is geen mens. Zou een van de vele mensen die dagelijks op de zeedijk passeren zich ooit dezelfde vraag stellen? Kijk naar dit standbeeld en besef hoe stereotypen tot stand komen en in stand gehouden worden: de blanken, ‘onze helden’, de redders van de beschaving. Aan hun voeten een wulpse zwarte vrouw zonder naam en de Arabieren als slachters en dus barbaren.

Chokri Ben Chikha over Heldendood voor de beschaving

De term ‘stereotype’ – in zijn sociologische en psychologische betekenis – werd voor het eerst gebruikt in 1922 door de Amerikaanse journalist en columnist Walter Lippmann. Lippmann was van Joodse afkomst en werd in de jaren 20 geconfronteerd met zwaar antisemitisme. In zijn boek Zoo humain: de blijde terugkeer van de barbaar heeft Chokri het over “beelden in onze hoofden, oppervlakkigheden die het oordeel over de ‘ander’ beslechten, zonder dat die mens eraan te pas komt. Vooroordelen die de werkelijke ontmoeting in de weg staan”.

Het grootste deel van de tijd denken we in stereotypen. We kunnen niet anders.

Iedereen doet het

Het grootste deel van de tijd denken we in stereotypen. Iédereen doet het. We kunnen niet anders. Zonder stereotypes wordt onze omgeving veel te complex en is ze niet meer te vatten. In dit licht verwijst Chokri Ben Chikha naar twee manieren van denken: een snelle en een trage. Onze snelle manier van denken gebruiken we gedurende het grootste deel van de dag. Ze werkt automatisch en genereert voortdurend eerder oppervlakkige indrukken. Hierdoor vergt ze weinig inspanning. De tragere manier van denken houdt rekening met de context, met drijfveren, het perspectief van de ander en allerlei achtergrondinformatie. Die manier is dus veel complexer, kost moeite en ook tijd. Vergelijk het met wat Rudi Vranckx onlangs deed in de tv-reeks Voor de zonden van de vaders waarin hij IS-vrouwen en -kinderen een gezicht gaf. De zaak wordt plots veel complexer…

Stereotypen laten schuiven

Beseffen dat je vaak in stereotypen denkt is belangrijk. Of het nu over mannen of vrouwen gaat, Hollanders of Walen, arbeiders of CEO’s, … Het besef dat je stereotypen in beweging kan brengen, is minstens even belangrijk. Ben Chikha vertelt hoe hij aan de hand van toneelvoorstellingen strategieën ontwikkelde om stereotypen te laten schuiven. Verwarring zaaien en spelen met iconen en symbolen zijn er enkele van. Die strategieën past hij ook toe in de Waarheidscommissie. Deze productie creëerde hij naar aanleiding van wat hij de ‘zoo humain’ noemt: mensen uit exotische landen werden naar hier gehaald en tentoongesteld tijdens onder andere kermissen en expo’s. In een ‘zoo humain’ kijken we naar andere mensen in een kooi. Maar de kooi zit ook in onze gedachten: “wij zijn immers niet zo, wij staan boven deze ‘dierlijke, achterlijke’ mensen”.

Chokri Ben Chikha over Le Village Sénégalais

De drang naar voyeurisme, entertainment en definiëring van onze eigen identiteit ziet Ben Chikha vandaag terugkomen in nogal wat tv-programma’s die de verschillen spectaculariseren en waarbij de kijker zich superieur voelt. Een moderne menselijke zoo.

In een 'zoo humain' kijken we naar andere mensen in een kooi. Maar de kooi zit ook in onze gedachten.

In de Waarheidscommissie lopen fictie en realiteit door elkaar. Ben Chikha brengt zogenaamde afstammelingen van Senegalezen die in België stierven tijdens de wereldtentoonstelling van 1913 naar hier. Zij willen eerherstel voor hun overleden voorouders. Een commissie van historici, artiesten, experten en getuigen gaat na of het fenomeen van de ‘zoo humain’ en de stereotiepe beeldvorming die ermee gepaard gaat nog steeds actueel zijn.

Chokri Ben Chikha over de ‘zoo humain’

Dé waarheid bestaat niet

Verwarring zaaien. Spelen met beelden en symbolen. Verschillende gezichtspunten aan het woord laten. Luisteren naar de talloze kleine geschiedenissen van mensen naast de grote geschiedenis. En niet te vergeten: humor. Het zijn allemaal manieren om ons denken in beweging te zetten. Want dé waarheid bestaat niet en is steeds complex.

Chokri Ben Chikha over Onze-Lieve-Vrouw van Vlaanderen

Ben Chikha moedigt de Vormingplus-medewerkers aan om niet bij de pakken te blijven zitten of machteloos achterover te leunen nu we allemaal het gevoel krijgen dat stereotypering en polarisering toenemen. Hij nodigt hen uit om verschillende waarheden met elkaar te laten botsen en op elkaar te laten inwerken. Om lef te hebben en te geloven in de eigen kracht.

Voel je aan in welke situatie of context een bepaald ‘verschil’ er wel of helemaal niet toedoet?

Een manier van kijken die hierbij kan helpen is kruispuntdenken of intersectioneel denken. Kruispuntdenken geeft erkenning aan het feit dat niemand eendimensionaal is. Je bent niet enkel Turk of Vlaming, man of vrouw, moslim of katholiek, persoon met of zonder beperking, … Iedereen heeft een gelaagde identiteit die ontstaat op een kruispunt van ervaringen en veel deelidentiteiten, zoals je afkomst, nationaliteit, leeftijd en gender. In een bepaalde context zal de ene deelidentiteit op de voorgrond treden of wil je er in tegendeel helemaal niet op aangesproken worden. In een andere context wil je gezien worden vanuit een ander aspect van je identiteit. Of juist niet. Daarom is het zo belangrijk om contexten goed te kunnen lezen: voel je aan in welke situatie of context een bepaald ‘verschil’ er wel of helemaal niet toedoet?

Bronnen

• Ben Chikha Chokri. Zoo Humain. De blijde terugkeer van de barbaar. Leuven, Lannoo Campus, 2017.
• Fatma Arikoglu, Sarah Scheepers, Ama Koranteng Kum. Intersectioneel denken: Handleiding voor professionelen die intersectionaliteit of kruispuntdenken in de eigen organisatie willen toepassen. Brussel, Ella vzw, 2015.