Genieten van de wijsheid van Paul Scheffer

Diversiteit

Blog

Op de Trefdag sociaal-cultureel werk op 22 november 2018 gaf hoogleraar Europese Studies Paul Scheffer (Tilburg University) een lezing over hoe gemeenschapszin in een tijd van globalisering vorm kan krijgen. Ook ging hij in de geschiedenis op zoek naar antwoorden: hoe verzoen je de behoefte aan veiligheid met de koestering van vrijheid? Educatief medewerker van Vormingplus Waas-en-Dender Stefaan Segaert schreef een gastblog over de lezing van Scheffer die een diepe indruk op hem naliet.

Ik was op tijd genezen van een zware ‘valling’ om me te kunnen onderdompelen in de wijze woorden van Paul Scheffer. Het land van aankomst en een essay over grenzen had ik eerder al gelezen. Ik keek dan ook reikhalzend uit naar deze Nederlander. Scheffer heeft niet ontgoocheld.

Breuklijnen in onze samenleving

Scheffer vertrekt vanuit een aantal waarnemingen. Zo ziet hij vijf breuklijnen in onze samenleving.

1. Tussen hoog-en laagopgeleiden. Wat als je niet zo goed kunt leren? Deze kloof zorgt voor een groeiende sociale segregatie.
2. Tussen gelovigen en ongelovigen. Op 50 jaar tijd zijn we heel erg losgekomen van god. Hoe verhouden we ons tot vrome gelovigen in een context van doorgedreven secularisering?
3. Tussen jonge en oude(re) generaties. De huidige context: rechten van babyboomers en een samenleving die vergrijst en verkrimpt. Demografische veranderingen zorgen voor grote verschuivingen. Hoe blijven we de solidariteit tussen generaties organiseren?
4. Tussen oud- en nieuwkomers. In Nederland zijn er op 20 jaar tijd anderhalf miljoen migranten bij gekomen. Het idee van een naar binnen gekeerde samenleving is dus de waarheid geweld aandoen. Je zou eerder kunnen stellen dat de samenleving opener is dan ooit.
5. Tussen mens en natuur. Er zijn veel morele en existentiële vragen te stellen over deze (dis)balans.

Paul Scheffer: "Klassieke politieke blokken hadden de functie van verzamelen, zowel electoraal als op vlak van ideeën. Wie zullen de dragers van de toekomst zijn?"

De centrale stelling van Scheffer: dat het klassieke politieke driestromenland met partijen geworteld in de negentiende eeuw – liberalisme, socialisme en katholicisme – helemaal vastloopt op deze vijf breuklijnen. Bij Scheffer heet dat mooi ‘een afnemend integratief vermogen van de klassieke politieke stromingen’.

Wat ook in Nederland heel fel bezig is, is de opkomst van identiteitspolitiek. Kijk maar naar de gemeenteraad van Amsterdam of die van Rotterdam. Ecologisten delen er zitjes met BIJ1 van Sylvana Simons, islampartijen delen het pluche met de ouderenpartij en populisten als Wilders en Forum voor Democratie. Die toenemende versplintering is ook in Vlaanderen gestart. Hoe moet het verder? Klassieke politieke blokken hadden de functie van verzamelen, zowel electoraal als op vlak van ideeën … Wie zullen de dragers van de toekomst zijn?

Perspectief van verlies

Een tweede interessante waarneming van Scheffer gaat over migratiesamenlevingen. Zo onderscheidt hij vier golven: postkoloniale migratie, oorlogsmigratie vanuit ex-Joegoslavië, Oost-Europese migratie en de laatste vluchtelingencrisis (nota bene door Ignaas Devisch op de Nacht van de Vrijdenker een oorlogscrisis genoemd, nvdr). Hij probeert altijd zo dicht mogelijk te blijven bij wat hij ‘de geleefde werkelijkheid’ noemt. Onder een reële en pijnlijke laag van racisme, uitbuiting en discriminatie doet hij een pleidooi om migratie te durven benaderen vanuit het perspectief van verlies. Dit doet me sterk denken aan het begrip ‘migratiepijn’ van Birsen Taspinar.

Scheffer probeert altijd zo dicht mogelijk te blijven bij wat hij 'de geleefde werkelijkheid' noemt. 

Enkele vaststellingen van de hoogleraar:

1. Je kan niet integreren met behoud van identiteit en daarom is het ook zo ingewikkeld. Deze vaststelling zit vervat in die ene uitspraak van die Marokkaanse moeder: “Ik geraak mijn kind kwijt”.
2. Het is moeilijk om kinderen op te voeden in een samenleving waarin je zelf niet bent opgegroeid. Scheffer benadrukt dat deze uitspraak niet normatief is, maar een vaststelling.
3. Het is niet makkelijk om je uit te drukken in een taal die niet de jouwe is. In een andere taal gaat zeer veel verloren. Taal is ook meer dan enkel woorden: nuance, humor, lichaam, …
4. Ook op vlak van religie kan er zich veel verlies voordoen, hoewel dat ook sterk verschillend kan zijn.
5. Net door die verlieservaring zijn migranten vaak conservatiever dan in het herkomstland. In hun begrijpelijk vastklampen is er een deel van de cultuur die versteend.

Verlies, Scheffer doet ook een pleidooi voor kleinere woorden.

Conflict als overgangsfase

Een derde waarneming: conflict hoort bij migratie. De geschiedenis van migratie gaat altijd gepaard met conflict.

Conflicten zijn:

1. Sociaal-economisch: er is vanuit een belangenconflict vaak sprake van een herverdelingsvraagstuk. Uitbuiting loert snel om de hoek. Denk aan de New Yorkse watervullers in de horeca of dichter bij ons aan de Oekraïense tentenbouwers van Graspop of Gent Jazz …
2. Sociaal-cultureel: katholieke migranten uit Ierland waren lange tijd in protestants Amerika niet welkom, JFK moest in 1960 voortdurend beklemtonen dat hij trouw was aan Amerika. Een homoseksuele leerkracht is vaak lastig bespreekbaar bij nieuwkomers met een migratieachtergrond.
3. Binnenland-buitenland: zijn de Syriëstrijders niet veeleer gedreven door idealisme dan door cynisme? Roosevelt pareerde de druk op Duitsers in de VS tijdens WOI met de historische woorden “There is no such a thing as a German American“.

Paul Scheffer: "Conflicten zijn een begin van integratie. In het conflict vormt zich een nieuwe samenleving."

Conflicten zijn veeleer een overgangsfase, een begin van integratie, een mogelijkheid … In het conflict vormt zich dan een nieuwe samenleving. “Zou een heel klein beetje oorlog soms niet beter kunnen zijn?”, neuriet Noordkaap op de achtergrond.

Voorbij de identiteitspolitiek

Op zoek naar besluiten of oplossingen?

1. Voorbij de identiteitspolitiek is er een nieuw sociaal contract nodig. Burgerschap gaat gepaard met wederkerigheid. “Kennen jullie de grondwet zelf wel?”, vroeg een Turkse jongen aan de rechtspopulistische Rita Verdonk.
2. Burgerschap is verbonden met taal. Je bent geen burger als je de taal niet kent, met taal word je medevormgever van die samenleving. (Maar er is laaggeletterdheid bij veel groepen in de samenleving, dat is geen eigendomstitel van nieuwkomers.)
3. Wat voor kennis heb je eigenlijk nodig als burger om te participeren? Welke geschiedenis(sen) moet je kennen? Is een minimum aan kennis over onze koloniale ‘erfenis’ in Congo ook voor niet-Congolezen geen minimum?
4. Hoe stimuleren we dit burgerschap, dwars door alle groepen heen? Hoe geven we de verzorgingsstaat zo vorm dat we er met zoveel mogelijk burgers aan bijdragen?
5. Over de normatieve kant van burgerschap. In een open samenleving (Popper) is het onvermijdelijk dat er ook discriminatoire meningen circuleren en dat deze een politieke vertaling vinden. Als overheid is het wel essentieel dat je respect voor bijvoorbeeld geloof of niet-gelovigen systematisch uitdraagt. (En daar danst Mark Rutte vaak op een slappe koord, nvdr).

‘Count your blessings’

“Niemand heeft het nog over ons”, zei een Surinamer eens tegen Scheffer na een lezing. “Tel je zegeningen”, zei Scheffer terug. Met andere woorden: als je niet langer als een probleem gepercipieerd wordt, count your blessings. Misschien zal die vraag me ook binnen twintig jaar door een Marokkaanse jongen gesteld worden, keek de hoogleraar ver vooruit. We zullen ons dan misschien het hoofd breken over problemen met Poolse hangjongeren in Mechelen of Oostende? Vandaag kan niemand in Nederland zich Nederland nog voorstellen zonder de Surinaamse bevolking.

Is het ware einddoel Lukaku zien als een keigoede voetballer in plaats van een Rode Duivel met een Afrikaanse achtergrond?

Er is veel ruimte voor een lange en interessante vragenronde… Als we met groepen aan de slag gaan, het conflict niet uit de weg gaan, hoe doen we dat dan? Hoe kunnen we zo dicht mogelijk bij een gelijke samenleving komen? Is het ware einddoel Lukaku zien als een keigoede voetballer in plaats van een Rode Duivel met een Afrikaanse achtergrond? Benali is ook gewoon een zeer goede schrijver en sluiten we toch niet op in het vakje van wereldliteratuur omdat zijn vader uit Marokko kwam? Wat met de waardering voor verzorgenden en poetspersoneel? (Hé, daar deed Rutger Bregman eergisteren in VPRO Tegenlicht nog heel interessante uitspraken over, nvdr). Hebben we als sociaal-cultureel werkers toegang tot jongeren en migrantengemeenschappen? Waar ontmoeten hoog-en kortgeschoolden elkaar nog? Hoe gaan we met die breuklijn aan de slag? Hoe kunnen we als sector groeien in het kleiner en genuanceerder kijken?

Nu Paul Scheffer zich in Dilbeek gevestigd heeft, smeedde ik al snel plannen met Willy Musitu Lufungula van het IC om de hoogleraar ook in 2019 naar het Waasland te halen. Zijn verhaal raakte voor mij veel diepte en ik hoorde ook een oprechte bruggenbouwer aan het woord.

Stefaan Segaert