Naar een warmere #rouwcultuur: op praktijkverkenning bij Reveil

Rollen en functies, Sociaal-cultureel werken

Blog, Praktijk

Een vrijdagochtend in maart. Kortrijk ontwaakt onder een zachte winterzon. Enkele sociaal-cultureel werkers verzamelen in Muziekcentrum Track. Daar worden ze enthousiast ontvangen door Pieter Deknudt, de bezieler en oprichter van Reveil, de organisatie die aan een Vlaamse #rouwcultuur bouwt.

De #rouwrevolutie die Reveil op korte tijd in gang heeft gezet, is bewonderenswaardig. Wat begon als een lied aan het graf van een overleden vriend, groeide op enkele jaren uit tot een nieuwe traditie. Hoe plaats je zo’n – schijnbaar – individueel thema als rouw in de kern van het sociaal-cultureel werk? In Muziekcentrum Track, de hotspot van Kortrijk Muziekstad, staan Pieter (coördinator/oprichter) en zijn collega Mattys (verantwoordelijke producties) te popelen om ons mee te nemen in het ontstaan van Reveil.

“Hoe komt Reveil hier terecht?”, vraagt iemand aan Pieter als we langs een radiostudio en een platenzaak lopen terwijl in de zalen verderop muziekinstrumenten weerklinken. Dat blijkt geen toeval. Het verhaal van Reveil is door en door muzikaal.

Muzikaal eerbetoon

“In 2012 stierf mijn goede vriend en muzikant Robbie bij een ongeval. Ik ben zelf muzikant bij de band Zinger, maar van zodra ik het nieuws kreeg, interesseerde muziek mij nog amper. Mijn gitaar bleef onaangeroerd. Tot ik op een dag opnieuw begon te spelen en ik spontaan een nummer voor Robbie schreef. In die periode viel het me ook op dat mensen veel twijfels hebben over afscheid nemen en rouwen. Zo wilde ik mijn lied graag spelen aan het graf van Robbie. Als ode. Al snel kreeg ik de reactie dat ‘zoiets toch niet kon op een kerkhof’, terwijl dat in mijn ogen net respectvol was”, vertelt Pieter.

Het idee bleef zinderen bij Pieter en hij zocht medestanders en inspiratie. Zo ontdekte hij via de Heemkring van Deerlijk dat de fanfare tot in de jaren ’70 muziek speelde op een begrafenis. Pieter: “Op 1 november 2014 was het zover. Om 17 uur kwamen we samen. Op dat uur ging de zon onder en zouden de lichtjes tot leven komen. En zouden we zo weinig mogelijk passanten storen. Er stonden uiteindelijk 350 mensen op de begraafplaats. De Heemkring deelde verhalen. De fanfare speelde muziek. Wij zongen ons nummer Grace voor Robbie. En het voelde goed. Dat was de kiem van Reveil.”

Radiozender Studio Brussel pikte het lied op en Zinger won de wedstrijd De Nieuwe Lichting. Op 1 november 2015 organiseerde Reveil op 20 plekken Troostconcerten. “Verschillende artiesten brachten een muzikaal eerbetoon: Frank Van Der Linden zong voor zijn papa, Milo Meskens voor een vriend. Mensen brachten kaarsen mee. We steunden elkaar tijdens een kwetsbaar moment”, blikt Pieter terug.

Jaar na jaar bleven de Reveil Troostconcerten groeien. Artiesten zoals Ozark Henry, Selah Sue, Axelle Red, Bart Peeters … werkten mee. In 2022 organiseerden 143 gemeenten hun eigen Reveil Troostconcert op 1 november. Met lokale muziek. Poëzie. En levensverhalen. Artiesten, dichters, kunstenaars, dansers, fotografen … brengen een eerbetoon aan de overledenen in hun gemeente. Pieter: “Reveil ondersteunt alle gemeenten met een draaiboek, een campagne, een webinar … en is beschikbaar voor advies en vragen. Tot nu toe heeft nog geen enkele gemeente afgehaakt.”

Muziek was het startpunt, maar ondertussen bouwt Reveil het hele jaar door en veel breder aan een warmere #rouwcultuur van eigen bodem. Pieter: “Op dat vlak was Vlaanderen braakliggend terrein. In het buitenland kennen we onder andere Dia de Muertos of Halloween, maar wat was ons antwoord? We wilden geen commerciële hypes of enge alternatieven, want dood en horror liggen bijvoorbeeld vaak dicht bij elkaar. Wij zien begraafplaatsen als een warme verzamelplek vol verhalen. Als iemand sterft, kan je die persoon niet meer terugbrengen. Maar je kan wel troost bieden. En herinneringen ophalen. En we geloven in rouwen als community.”

Wereld van Reveil

De nood aan die rouwgemeenschap is groot en weerklinkt ook in een videofragment dat Pieter toont van een mama die haar zoon verloor: “We kunnen samen feesten, maar als we elkaar nodig hebben, vinden we elkaar niet.” Ze raakt meteen een gevoelige snaar. “Over omgaan met de dood, afscheid en verlies bestaan rare kronkels. Sommigen zijn zelfs nefast voor ons rouwproces”, verklaart Pieter. Reveil maakt als positief antwoord ruimte voor rouw en laat mensen daarrond verbinden. De organisatie draagt dus niet alleen een muzikale, maar vooral een gedeelde #rouwcultuur uit.

Na de Troostconcerten op 1 november is de wereld van Reveil niet meer te stuiten. Van spectaculair uitziende Troostproducties die rouwverhalen visualiseren tot de bundeling van individuele verhalen in de Verhalenbank. Alles komt samen in de Troosthoofdstad waar met veel lokale partners wordt toegeleefd naar 1 november als een prachtige beleving.   

“Voel je het?”, vraagt Pieter aan de groep. “Zie je wat we willen doen? We plaatsen rouw en verlies in de weegschaal en bouwen aan een duidelijke, wetenschappelijk onderbouwde visie over afscheid. Daarin staan schoonheid en verbinding centraal. En we stellen de misvattingen in vraag. Dat zijn er wel wat. Dat tijd alle wonden heelt bijvoorbeeld. Dat klopt niet. Het leven gaat verder en groeit rondom de rouw heen. You move forward with grief.”

Vaak hebben mensen de neiging om rouw te willen oplossen, ook dat is fout. Natuurlijk bedoelen ze het goed, maar zo krijgen mensen het gevoel dat ze geen normaal rouwproces beleven. Je kan verlies niet oplossen, want wie gemist wordt, komt niet terug. Pieter: “Met Reveil willen we ruimte geven aan het verhaal. Bekijk rouw als een persoon die aan je deur staat en aan wie je vraagt wat die nodig heeft.”

Soms ervaren we rouw als een strandbal die we onder water proberen te duwen. Dat lukt niet. Verdriet verdwijnt niet door het in een hoek te duwen. Een ander vooroordeel is dat je alleen maar triestig mag zijn. Rouwen gaat ook gepaard met lachen. Een van de deelnemers deelt hoe ze op de begrafenis van haar moeder moest lachen met het valse gezang van een lid uit het koor.

Op die manier stelt Reveil een nieuwe beeldcultuur, taal en muziek in de plaats. “Onze Nederlandse taal bevat geen gemakkelijke woorden zoals nabestaanden, gestorven … Tijdens workshops ontstond een rouwwoordenboek met woorden die we zelf hebben uitgevonden”, verklaart Pieter.  

#rouwcultuur

Reveil bouwt niet alleen in producties aan een troostgemeenschap, ze zijn daarin zelf ook een trekkende actor. Zo brengen ze de Rouwclub samen. “Er bestaan veel organisaties en professionals die rond rouw werken, maar ze leven elk op hun eigen eiland. Reveil nodigt alle trekkers uit in een Facebookgroep. Daarin vertellen mensen waarmee ze bezig zijn, leren organisaties elkaar kennen, wij delen onze subsidiedossiers ter inspiratie, … Ons doel is om zoveel mogelijk bekendheid te creëren”, legt Pieter uit.

En die gemeenschap is ook nodig, want het Reveilteam bestaat uit wie we op de praktijkverkenning voor ons zien: Pieter en Mattys. “Gelukkig kunnen we rekenen op heel veel vrijwilligers, een straffe Raad van Bestuur, artiesten, kunstenaars … Straffe mensen zoals regisseur Kat Steppe, dichteres Maud Vanhauwaert, fotografe Lieve Blancquaert … zijn bereid om ons te helpen. De opleiding Digital Arts and Entertainment van Howest Kortrijk maakte animatie- en campagnefilmpjes. Het is ook fijn samenwerken met andere organisaties, rouwprofessionals en lokale organisatoren zoals cultuurdiensten”, vertelt Pieter.

Hij toont zich ook tijden de praktijkverkenning als een warme netwerker. Met alle aanwezige praktijkmedewerkers en hun organisaties ziet hij mogelijke samenwerkingen. Leen werkt al 20 jaar bij vrouwenorganisatie Ferm en is sinds de zomer van 2022 coördinator van de Troostplekken. “We willen daar meer mee doen. Meer zijn dan een bloemenperk met een zitbank. We willen activiteiten organiseren, een community vormen, andere culturen bereiken … We zijn daarin nog zoekende, daarom ben ik hier”, legt ze uit. De Troostplekken doen Pieter dan weer dromen van lokale ankerpunten.

Zo legt de praktijkverkenning verbinding. Pieter vertelt hoe rouw een sleutel kan zijn om jezelf te ontwikkelen en kijkt naar Timotheus. Anja bevestigt hoe dat aansluit op wat zij doen: “We leren aan mensen hoe ze ruimte kunnen geven aan hun emoties en hoe ze naar binnen kunnen keren. Deelnemers zoeken hun eigen antwoorden. Wij reiken louter tools aan, zodat ze kunnen voelen en exploreren”.

Anne van De Kei VZW, een organisatie met vormingen en vakantieaanbod voor personen met een verstandelijke handicap, ziet een uitdaging voor Pieter. “Onze doelgroep wordt vaak met rouw geconfronteerd. Ze kunnen niet meer thuis blijven wonen, niet meer met hun ouders op vakantie gaan … Dat maakt hen erg emotioneel. Toch wordt er met hen weinig over rouw gesproken. Bovendien is het aanbod rond rouw groot, maar zelden toegankelijk voor onze mensen. Een groot gemis”, vertelt ze. Dat beaamt Pieter: “Het is alsof we hen per se moeten beschermen tegen de harde realiteit.” Het idee ontstaat om bestaande Reveil content te vertalen voor personen met een handicap.

Het thema ‘rouw’ leeft. Dat lijkt contradictorisch, maar toont zich de hele dag. Door het project De Levende Bib in Poperinge merkte Caroline van Avansa Oostende-Westhoek dat omgaan met emoties, en zeker met rouw, niet evident is. “In de Westhoek staan mensen gekend als binnenvetters”, legt ze uit. “Ik wil het thema afscheid en verlies toegankelijker maken in ons aanbod. Niet alleen een vorming programmeren waarbij een begeleider voor een groep staat. Ik wil inzetten op verbinding. Andere werkvormen zoeken.” Ook Veerle van Curieus vzw vindt rouwen een interessant onderwerp om in de toekomst uit te werken. Ze praatte al met de verantwoordelijke van de begraafplaats van Leuven.

Leen volgt bij Ferm ook het project Troostgerechten op. Mensen sturen een recept in dat ze linken aan iemand die ze verloren zijn en dat troost brengt. “Het gerecht vormt de aanleiding om over iemand te praten op een fijne en warme manier. Zo brengen we een moeilijk onderwerp op een creatieve manier”, zegt ze. “Het is alsof oma nog eens op bezoek komt”, beaamt Caroline.

Boordevol toekomstplannen

Alsof we nog niet genoeg onder de indruk zijn, blijkt Reveil nog boordevol plannen te zitten. Zoals het project Troostgemeente. Pieter: “Samen met Ferm willen we gemeenten helpen bij het ontwikkelen van een troostbeleid. Wevelgem bijt dit jaar de spits af. In 2024 doen we een test in 4 gemeenten, daarna in 8 … en in 2030 hopen we dat de helft van de Vlaamse steden en gemeenten een troostbeleid heeft. We denken er ook aan om een brochure te maken van onze Rouwclub of een Troosttas die gemeenten kunnen uitdelen. Of symbolen zoals een pin of sleutelhanger ontwerpen met de boodschap ‘ik rouw en wil erover praten’, zodat mensen die kunnen dragen. Verder is het moment rijp om de grens over te steken en Reveil Europa te ontwikkelen. Vorig jaar vond het eerste troostconcert in Wallonië plaats. Vorige maand hebben we Reveil Spanje opgericht. Nederland staat op de planning. We spelen met het idee om in Europa subsidies te kunnen uitdelen aan plekken die troostconcerten organiseren.”

Het verhaal van Reveil is duidelijk nog niet uitverteld. Pieter schrijft het graag verder met zo veel mogelijk anderen. “Heb je een idee, wil je samenwerken, ken je iemand …? Laat het ons dan zeker weten”, besluit hij.

Mieke Vasseur

Silke Jaminé