10
2023
Van toeschouwer naar ‘doeschouwer’
LABO vzw laat mensen via Forumtheater de kracht van spel en dialoog ontdekken
Dit artikel staat in het Wij-Zij magazine van Socius.
Forumtheater is een krachtige methodiek om het onrecht en de uitdagingen waarmee we worden geconfronteerd, te analyseren. Al blijft het daar niet bij, want door je verbeelding in gang te zetten en mee te spelen, zoek je creatieve oplossingen. Met Hanae Benallal en Jeroen Robbe van LABO vzw gaan we dieper in op de geschiedenis en meerwaarde van Forumtheater.
Jeroen Robbe
projectcoördinator Leaderful Movements LABO vzw
Hanae Benallal
vormingsverantwoordelijke LABO vzw
Wat doet LABO vzw
Hanae: “We werken rond kritisch burgerschap. We willen burgers daarrond mobiliseren, omdat we geloven dat verandering bottom-up ontstaat. We versterken mensen daarin door vormingen te geven, door acties en campagnes op te zetten en door een open aanbod van activiteiten te organiseren.”
Jeroen: “We volgen daarin de visie van reflectie en actie; een gedachte die aanwezig was bij mensen zoals pedagoog Paulo Freire en regisseur Augusto Boal. Beiden hebben onze ideeën over vormingswerk in grote mate beïnvloed. De samenhang tussen reflectie en actie is een belangrijk thema in het denken over kritisch burgerschap. Om kritisch burgerschap te bereiken, zijn er drie stappen nodig. Eerst moet je de wereld leren lezen. Dat betekent dat je op politieke analfabetisering werkt. Ten tweede moet je op basis van die kritische lezing een standpunt innemen en als burger durven zeggen waarvoor je staat. Bij de derde stap ga je dat standpunt omzetten in een maatschappelijke actie.”
Hanae: “Onze visie en missie is gericht naar ‘de burger’, iedereen dus. Een actie of campagne hangt af van het opzet. En onze vormingen zijn zowel voor sociaal-culturele organisaties als voor grassroots en burgerinitiatieven.”
Jeroen: “We zetten bewust in op het versterken van grassroots, actiegroepen en burgerinitiatieven. Dergelijke groepen hebben immers niet altijd de budgetten om vorming te volgen of vallen buiten de mazen van het professionele aanbod. Er zijn in onze samenleving verschillende manieren van (samen)werken nodig, heel wat van die groepen zijn daarmee bezig. Alleen ontbreekt soms de expertise. Net daarom willen we ze ondersteunen. Verder doen ook intermediairen of derden, zoals Socius, een beroep op ons.”
Repetitie voor de werkelijkheid
LABO vzw heeft een sessie Forumtheater gegeven op onze Trefdag 2022, kan je daarover iets meer vertellen?
Jeroen: “Forumtheater is een onderdeel van het Theater van de Onderdrukten. Dat is ontstaan in Brazilië en gecreëerd door Augusto Boal, een sociaal geëngageerde theatermaker die voor zijn theaterstukken de mosterd haalde bij onder andere het Geëngageerde theater van Bertolt Brecht en de Pedagogie van Onderdrukten van Paulo Freire. De benaming van het Theater van de Onderdrukten is trouwens geen toeval. Toen Freire stierf, zei Boal: ‘Mijn laatste vader is gestorven.’
Boal benoemde het Forumtheater als een ‘rehearsal for reality’, een repetitie voor de werkelijkheid. Hij startte met het vormingsgerichte theater zoals we dat ook in België hebben gezien in de jaren ‘70 en ’80, denk aan De Vieze Gasten in Gent. Boal vuurde in zijn theaterstukken politieke boodschappen af op zijn toeschouwers en riep ze op om op te komen voor hun belangen. Dat deed hij ook voor een groep boeren, hij spoorde ze aan om in te gaan tegen de grootgrondbezitters. ‘Laat ons ons bloed vergieten voor de revolutie’, eindigde hij dat theaterstuk. Daarop kwamen de boeren geëmotioneerd naar hem toe. Ze wilden effectief in opstand komen. Ze hadden wapens en moedigden de acteurs aan om zich bij hen aan te sluiten. Dat zorgde voor grote paniek, want ‘theater is een metafoor’. Dat was buiten de boeren gerekend. ‘Je komt ons ophitsen, maar bent niet bereid om iets te doen’, klonk het bij hen.
Boal realiseerde zich dat zijn theaterstukken op die manier niet helemaal ethisch waren. Je kan mensen niet iets laten doen als je daartoe zelf niet bereid bent of als je de realiteit onvoldoende kent. Hij begon zijn theatervorm verder te ontwikkelen. Zo experimenteerde hij met stukken waarbij het publiek kon aangeven wat er op de scène gebeurde en suggesties kon geven aan de acteurs. Ook dat liep niet vlot, want de toeschouwers vonden dat de acteurs hun aanwijzingen niet goed konden brengen. Daarom besloot Boal om het onderscheid tussen de acteurs en toeschouwers te vervagen en het publiek te betrekken. Ze moesten zelf op de scène komen. Maak hen doeschouwers in plaats van toeschouwers. Ook als burger word je in de samenleving al te vaak in een passieve rol geduwd.”
“Het is een soort brainstorm, waarbij je letterlijk de impact van je keuzes en je strategieën ziet.”
Jeroen Robbe
Experimenten met verbeeldingskracht
Hoe gaat zo’n Forumtheater bij LABO vzw in het werk?
Jeroen: “Er zijn een aantal acteurs, bij voorkeur met een beetje affiniteit met het thema en/of de doelgroep. Ze spelen een verhaal, waarin de hoofdrolspeler tegen het onrecht strijdt. Ondanks verschillende pogingen mislukt hij in zijn opzet en loopt het verhaal slecht af. Dan is het de beurt aan de Joker, een specifieke rol in Forumtheater. Hij gaat in dialoog met het publiek: wat heb je gezien, wat vond je ervan, wat wil je anders…? Meestal is het publiek niet tevreden. ‘Geen probleem’, zegt de Joker, ‘dit is theater, dus we beginnen opnieuw.’ Wil je als toeschouwer iets veranderen, dan roep je ‘stop’ en val je in. Doe je dat niet, dan spelen de acteurs verder.
Het is een soort brainstorm, waarbij je letterlijk de impact van je keuzes en je strategieën ziet. Op een bepaald moment brengt Boal een theaterstuk voor de vakbonden in Brazilië. Het publiek wordt zo kwaad dat ze de fabriek willen opblazen. Door theater kan je experimenteren met verbeeldingskracht, dus hij zegt: ‘Ok, we hebben dat gedaan, we zijn één week verder, wat doen we nu?’ En dan blijkt dat mensen geen werk meer hebben, geen voeding kunnen kopen voor hun kinderen … Dat doet hen nadenken over andere opties.
Forumtheater geeft mensen de kans om te experimenteren. Je kan tijdsprongen maken, allerlei interventies doen, in dialoog gaan met het publiek en vragen of ze de interventie geslaagd vonden, of het realistisch was, of er meer tegenspel nodig is …
De methodiek vergt veel van de acteurs. Ze moeten niet alleen het stuk kennen, maar zich ook goed voorbereiden zodat ze kunnen improviseren.”
Forumtheater ontstond in Brazilië, hoe komt het bij LABO terecht?
Jeroen: “LABO vzw is oorspronkelijk opgericht door een aantal activisten uit verschillende sociale bewegingen. Zij voelden de nood om een plek te creëren waar ze vormingen konden organiseren en de realiteit een stukje dichter konden brengen. In onze sector spreken we vaak over termen zoals empowerment, emancipatie, participatie – beleidsplannen staan er vol van – maar wat betekenen ze nu concreet? Als je rond sociale rechtvaardigheid en sociale verandering werkt, dan is het nodig om één taal en één manier te vinden die niet alleen voor de klassieke middenklasse-activisten werkt. Na onderzoek kwamen we uit bij de theorie van Freire. Vervolgens hebben we training in het buitenland gevolgd. Toen we ermee aan de slag gingen, merkten we dat veel mensen uit de sociaal-culturele sector de theorie niet of niet meer kenden.”
Van proeven tot een traject
Hoe gaan de deelnemers aan de slag met Forumtheater?
Hanae: “Op de Trefdag kregen deelnemers een teaser. Een volledig theaterstuk maken lukt niet in een workshop van twee uur. Dat duurt maanden.”
Jeroen: “Deelnemers leren om zich in te leven in een rol, voelen een stukje en ontdekken het element om in te springen in eenvoudige scènes. Op die manier ontdekken ze de meerwaarde van Forumtheater. Bij LABO vzw geven we nooit vormingen die puur theoretisch zijn. Het is de bedoeling dat mensen kunnen proeven, maar we willen hen ook perspectief geven zodat ze het gevoel hebben: kunnen wij daar iets mee in onze werking? Wat zou zo’n traject kunnen betekenen?”
Als een organisatie effectief met jullie aan de slag wil, wat moeten ze dan doen?
Hanae: “Ze nemen contact op met ons, dan spreken we af en kijken we naar hun noden. Wat willen ze bereiken, wie is hun doelgroep, wat is de timing, hoe zien ze een traject …?”
Jeroen: “Als organisatie kan je twee dingen doen met het Theater van de Onderdrukten. Je kan een aantal basisvormen gebruiken – methodieken die we ook gebruiken als voorbereiding op het Forumtheater zoals beeldend theater – waardoor je scènes kan integreren in basisvormingen. Zo kan je scènes maken rond het thema ‘Hoe grijp ik in wanneer ik racisme zie?’ bijvoorbeeld.
Als een organisatie een volledig traject wil doorlopen, dan moet ze beseffen dat ze in een proces van enkele maanden stapt. Je komt meerdere keren per maand samen, je bepaalt het thema, verheldert dat, schrijft samen een stuk, je moet repeteren en het brengen. Het vraagt een stevig engagement.”
Rond welke thema ‘s hebben jullie al een Forumtheater gemaakt?
Jeroen: “We werkten al rond klimaatverandering en thuisloosheid een volledige voorstelling uit, en rond een derde thema creëerden we een alternatief omdat een volwaardig Forumtheater voor die groep te zwaar was. In het kader van een Belmundo Festival gingen we aan de slag met de vrijhandel in het globale Zuiden.
Wat is de meerwaarde van zo’n Forumtheater?
Jeroen: “Het is een van de vele methodieken die je kan inzetten in een sociaal-culturele setting. Voor mij wordt vooral de abstracte term empowerment heel concreet en tastbaar. Mensen proberen iets uit op de scène, ze leren van hun fouten en ervaren successen. Je voelt je sterker om dingen in de praktijk te brengen. Het is empowerment zonder de grote woorden, maar vooral door te voelen en te beleven.”
Hanae: “Ook het collectieve leren als groep is een grote kracht. Uit wetenschappelijke studies blijkt dat mensen veel meer leren door te doen dan door te luisteren.”
Jeroen: “Omdat de rollen meer doorleefd zijn, wordt de kwaliteit van de interventies en de kwaliteit van het leren dieper. Het is niet ‘gewoon’ iets spelen, het is voelen. Je denkt meer na over de realiteit, je identificeert je meer.”
“De taal van theater laat deelnemers toe zich in te leven in de situatie van mensen met een andere visie.”
Jeroen Robbe
Ruimte, passie en zorg
Wat heb je – in een ideale wereld – nodig voor een succesvol Forumtheater?
Jeroen: “Je hebt voldoende ruimte nodig om te bewegen. Tijdens het voorbereidend werk volstaat een workshopsetting. Voor het theaterstuk zelf heb je een scène nodig. Je kan met attributen werken, maar dat hoeft niet.
Je hebt vooral een groep nodig die gepassioneerd is door het thema en daar voeling mee heeft. Ik verwijs graag naar het model met de drie cirkels: identificatie, herkenning en resonantie. Identificatie is het sterkste. Het betekent: dat wat ik op de scène zie, dat ben ik. Herkenning is: dat is het leven van iemand in mijn omgeving. Resonantie wil zeggen: ik kan me dat voorstellen. Voor een succesvol Forumtheater moet het publiek zo dicht mogelijk in de drie cirkels staan. Hoe dichter bij identificatie, hoe beter. Hoe meer empowerment. En de match tussen het publiek en de acteurs is ook belangrijk. Als er geen resonantie aanwezig is, dan zal Forumtheater niet werken.
Verder moeten de begeleiders en de Joker voldoende zorg en veiligheid inbouwen. Je moet mensen beschermen, omdat ze zich een stukje blootgeven of aan de slag met gevoelige thema’s.”
Wat zijn uitdagingen?
Hanae: “Als er geen veilige omgeving is, of als de rol te dicht bij de persoon komt.”
Jeroen: “Soms is er een spanningsveld met de organisatie. Je moet een groep zoveel mogelijk vrijheid geven in het onderzoeksproces en het stuk. Dat kan spannend zijn voor een organisatie. Ik heb samen met een Colombiaanse theatermaker Theater van de Onderdrukten gespeeld in de gevangenis. Daar heb je niet alleen het gebrek aan fysieke vrijheid, maar ook aan inhoudelijke vrijheid.
Het werkt ook niet als mensen verplicht worden om deel te nemen. Het moet altijd een keuze zijn. Dat is een belangrijk ethisch aspect.
Verder kan budget een uitdaging zijn. Het is niet goedkoop om een volledig stuk te maken, omdat het tijdsintensief is.”
Zijn er bepaalde ervaringen die je je blijft herinneren?
Jeroen: “Ja, toen we rond klimaat werkten. Dat Forumtheater maakten we met klimaatactivisten, een eerder progressief publiek. Nadien brachten we dat voor mensen van Arcelor Mittal. Heel boeiend, want je ontdekt een extra laag. Het gaat om een klimaatvervuilende industrie, waarmee de klimaatactivisten het niet eens zijn. Tot de mensen hun economische logica vertellen. Dat biedt een nieuw perspectief. Het is jammer dat we elkaar als tegenstanders zien, want we kunnen beter een alliantie sluiten. Door Forumtheater ontdek je die nieuwe terreinen. Het confronteert je ook met je eigen vooroordelen, ook al denk je die amper te hebben.”
Niet polariseren, wel politiseren
Wat kan de rol en betekenis van Forumtheater zijn in het denken rond polarisering?
Jeroen: “Vanuit LABO vzw geloven we dat burgerschap soms ook een vorm van burgerlijke ongehoorzaamheid inhoudt. Kijk naar de strijd die er gevoerd is in de geschiedenis voor rechten, denk aan Gandhi en Martin Luther King. Wat zij deden, was ook polariseren. Soms creëert dat net de voorwaarden die noodzakelijk zijn om tot een meer inclusieve samenleving te komen. Je hoeft niet altijd te depolariseren. Met LABO vzw proberen we weg te gaan van polarisering die mensen verdeeld en tegen elkaar opzet, maar we zijn voorstander van een bepaalde politiserende polarisering die vormen van onrecht, uitsluiting, onderdrukking op scherp zet. Daardoor wordt vaak datgene wat onzichtbaar is zichtbaar en wordt het onmogelijk om te negeren.
Wij gebruiken deze methodiek om groepen in staat te stellen situaties van onrecht in de samenleving zowel te analyseren, als te experimenteren met mogelijke oplossingsstrategieën. Met deze methodiek creëren wij een uitnodigende ruimte waarin mensen dichter bij elkaar kunnen komen vanuit een gedeelde verontwaardiging. Op die manier helpt Forumtheater ons als organisatie om een verbindende en een kritische rol in de maatschappij op te nemen.
De taal van theater laat deelnemers toe zich in te leven in de situatie van mensen met een andere visie. Tegelijk is het een instrument dat vanuit die empathie problemen op een structurele manier wil aankaarten zonder ze onder de mat te vegen. Forumtheater is geen instrument dat polariseert, wel politiseert.”