Wij- versus zij-denken en hoe eruit te geraken

Diversiteit, Sociaal-cultureel werken, Werken met groepen

Blog

Luisteren, luisteren, luisteren was het advies van Houssein Boukhriss toen we hem een paar maanden geleden vroegen hoe hij omgaat met hoogoplopende emoties en discussies in een groep. Echt luisteren naar de ideeën en gevoelens van de deelnemers om op die manier achter de onderliggende vraag of kwestie te komen. Dat is ook het devies van Bart Brandsma in zijn boek ‘Polarisatie. Inzicht in de dynamiek van wij-zij denken’. Maar Brandsma voegt daar nog een dimensie aan toe. Het is van cruciaal belang om de timing binnen een conflictverloop in de gaten te houden. En op basis van de fase in een conflict te bepalen of een dialoog dan wel een ander type gesprek het best kan worden ingezet. 

‘Wij tegenover zij’ zit op vele plekken

Mannen tegenover vrouwen, jongeren versus ouderen, gelovigen versus niet-gelovigen, het Westen tegenover Poetin of IS, burgers versus de politiek, werknemers tegenover werkgevers, moslims tegenover niet-moslims, Vlamingen tegenover Walen, hangjongeren versus de politie … Een opsomming geven van polarisatie – van vormen van wij – zij denken – is vrij eenvoudig.

Ook het sociaal-cultureel volwassenenwerk wordt ermee geconfronteerd. In (lokale) groepen of tijdens activiteiten maak je het als begeleider mee dat deelnemers elke vorm voor nuance kwijt zijn. Of je wordt als organisatie aangesproken/aangevallen op standpunten die je inneemt of initiatieven die je organiseert.

Welke positie neem je dan in? Hoe reageer je op zwart-wit denken, op confrontaties? Is polariseren per definitie negatief? Wanneer wordt het dat wel? Hoe geraak je uit een extreem zwart-wit denken?

Een uitdagend denkkader

De filosoof, trainer en consultant Bart Brandsma biedt een uitdagend denkkader om mee aan de slag te gaan. Uitdagend, omdat het je aanzet je eigen rol en positie goed in te schatten. En een aantal vragen niet uit de weg te gaan. Vragen zoals: Wat doet een sociaal-cultureel werker in een groep die polariseert in zwart-wit denken? Hoe reageert een organisatie die in de media, door de politiek of zelfs letterlijk door de fysieke aanwezigheid van bepaalde personen in een hoek gedrumd wordt? Welke impact heeft onze campagne op wij – zij denken? Draagt deze activiteit niet net bij tot het versterken van een zwart – wit denken? Is het proberen tot stand brengen van dialoog altijd een goede zaak?

Pushers en joiners

Polarisatie is een complex proces waarin mensen vijf verschillende rollen kunnen opnemen.

De eerste rol is die van de ‘pusher’. Die levert de brandstof voor het wij-zij denken. Aan beide polen van het conflict doen pushers exact hetzelfde: ze gaan uit van het eigen grote gelijk. Pushers willen hun eigen positie versterken. Ze hebben geen nood aan een echt gesprek, maar willen eerder de tegenstelling zoveel mogelijk voeden.

De ‘joiner’ is de persoon die aanleunt bij een pusher. Wellicht is hij het niet helemaal eens, maar toch kiest hij een kamp. Pushers nodigen ook uit om een kamp te kiezen. Het voelt immers veilig bij gelijkgestemden.

Het conflict voedt de polarisatie en de polarisatie versterkt het conflict.

Richt je op het stille midden

De derde rol is die van ‘het midden’. Centraal bij Brandsma is het werken in en vanuit het stille midden. Door te investeren in het midden, schep je kansen tot sociale cohesie. In dat midden tref je zeer uiteenlopende mensen aan, die noch voor wit, noch voor zwart kiezen. Vanuit onverschilligheid. Of net vanuit een zeer grote betrokkenheid waarbij nuance een belangrijke drijfveer is. Of vanuit (een beroepshalve geboden) neutraliteit.

De echte dialoog speelt zich af in het midden, niet tussen de pushers of de joiners. Dialoog gaat over genuanceerd reflecteren en communiceren over moeilijke kwesties. Dan komen vaak andere vragen naar boven dan diegene die door de pushers op de agenda werden geplaatst.

Goede bedoelingen volstaan niet

Vaak hebben we de neiging om in gesprek te gaan met de pushers. Het moet toch mogelijk zijn om in alle redelijkheid verschillen te benoemen en overeenkomsten te zoeken. We brengen de conflicterende partijen bij elkaar om het probleem op te lossen. Daar zorgt de ‘bruggenbouwer’ voor. Die vierde rol loopt over van de goede bedoelingen, maar leidt helaas vaak tot een bevestiging of zelfs versterking van de polarisatie. Dat komt doordat de bruggenbouwer niet écht in het midden staat. Hij positioneert zich eerder boven of tussen de polariserende partijen. Omdat hij niet in gesprek gaat met het midden wordt hij wel getolereerd, maar niet echt vertrouwd.

Zo komen we bij de vijfde rol: de ‘zondebok’. Ook die wordt vaak in het midden gevonden. Polariserende partijen kunnen hun gevoelens van schuld en woede uitleven op deze figuur. Denk aan twee rivaliserende bendes van hooligans die zich samen richten op de politie.

Conflict: het kleine broertje van polarisatie

Conflicten horen bij het leven. Elke levensovertuiging, zij het een religie of wereldbeschouwing, besteedt er aandacht aan. Het is daarom belangrijk om het verschil te zien tussen conflict en polarisatie. Conflicten nemen zeer gevarieerde vormen aan: een echtelijke ruzie, een knokpartij op een buurtplein, een familievete, een geschil tussen een werknemer en een werkgever of een oorlog. Brandsma schetst welke verschillende fasen elk conflict doorloopt. En hoe de wisselwerking met polarisatie verloopt. Voornamelijk in de twee eerste stadia van een conflict, preventie en interventie, worden grote groepen gemobiliseerd in wij – zij denken. Het conflict voedt de polarisatie en de polarisatie versterkt het conflict.

De juiste timing

Het boek geeft handvatten om polarisatie te doorbreken. Sociale cohesie behouden of hervinden is daarbij het doel van Brandsma. Via dialoog moet dat lukken, denkt de bruggenbouwer. Een grove misvatting volgens Brandsma. Het inzicht dat vaak ontbreekt is dat het cruciaal is om de timing binnen het conflictverloop in de gaten te houden en op basis van de fase in een conflict te bepalen welk type gesprek het best kan worden opgestart. Dat is niet makkelijk, maar wel ontzettend belangrijk om een de-escalerende reactie te kunnen geven.

De juiste toon

Een echte dialoog aangaan, impliceert dat je mensen bevraagt naar wat hen werkelijk beweegt, wat hen raakt, kortom: wat de werkelijke kwestie is. Het cultiveren van botsende identiteiten kan je dan ombuigen naar een dialoog over de echte problemen en conflicten. Dat vereist het geduld om vragen te stellen vanuit het midden, vanuit echte interesse en erkenning van de ander, zonder te oordelen.

We zijn getraind in discussie, in het formuleren van standpunten, het geven van een stevige opinie. We zijn over het algemeen minder goed geschoold in het stellen van vragen en in het luisteren waarbij de ander erkenning voelt. Waarbij erkenning krijgen niet hetzelfde betekent als gelijk krijgen.

Weg met polarisatie?

Is polarisatie dan per definitie negatief? Mag een uitgesproken mening niet meer?

Dat bedoelen we natuurlijk niet. Frictie en tegenstellingen zijn een belangrijke motor voor verandering en vernieuwing. Een goede dosis polarisatie daagt de bestaande orde uit en verkent nieuwe wegen. Polarisatie hoort, net zoals conflict, bij menselijke ontwikkeling.

Maar wat als polarisatie uitmondt in een gevaarlijke dynamiek die groepen tegen elkaar opzet? Waarbij het eigen wereldbeeld zo sterk bevestigd wordt, dat er geen enkele verbinding meer is met andere wereldbeelden? Dwingen of overtuigen brengen hier geen soelaas. Alleen de lange en geduldige weg om in het midden te gaan staan en te luisteren, te luisteren, te luisteren.

Bea Elskens