Maatschappelijke rollen, relaties, maatschappelijke positie en waarde

Sociaal-cultureel werk vindt niet plaats in een vacuüm. Het speelt zich af op het maatschappelijk middenveld dat we ook wel eens de civiele samenleving noemen. Het is de ruimte die ligt tussen de overheid, de markt en de persoonlijke levenssfeer van mensen.

Civiele sociaal-culturele actoren nemen er een bemiddelende rol op tussen individuele burgers enerzijds en de staat en de markt anderzijds. Ze doen dat op verschillende manieren. We spreken dan over de maatschappelijke rollen van civiele sociaal-culturele actoren.

In die maatschappelijke context spelen uiteraard ook andere actoren een rol. Civiele sociaal-cultureel actoren gaan doelbewust relaties aan met andere spelers in de samenleving. Ze onderhouden onderlinge contacten met andere middenveldspelers, overheden en markstpelers.

Veranderende relaties met overheid, burgers en markt zetten het maatschappelijk middenveld vandaag wel eens onder druk. Dat brengt vragen en discussies met zich mee over de maatschappelijke positie van civiele sociaal-culturele actoren.

De waarde van het civiel sociaal-cultureel werk benaderen we vanuit twee perspectieven. In de eerste plaats is er de waarde voor andere domeinen in de samenleving en voor de samenleving in haar geheel. Daarnaast is er de waarde en betekenis die participanten van sociaal-culturele praktijken aan hun participatie toeschrijven.

Maatschappelijke rollen

Het decreet van 7 juli 2017 bepaalt dat sociaal-culturele volwassenenorganisaties een combinatie van drie rollen opnemen: de verbindende, de kritische en de laboratoriumrol. De kritische rol houdt in dat ze waarden, normen en opvattingen in vraag stellen en de publieke dialoog daarover voeden en voeren. Met de laboratoriumrol experimenteren ze met nieuwe maatschappelijke spelregels in innoverende praktijken. En met de verbindende rol verbinden ze mensen met anderen, met groepen, gemeenschappen en de brede samenleving.

Burgerinitiatieven kunnen nog andere rollen vervullen in de samenleving. Zo nemen ze vaak een eigen experimenterende rol op, ook wanneer ze diensten ontwikkelen voor noden en behoeften die niet of nog onvoldoende beantwoord worden.

Het maatschappelijk middenveld associëren we veelal met de politieke rol, de gemeenschapsvormende rol en de dienstverlenende rol.

Figuur: belang van bepaalde taken bij de invulling van de politieke rol volgens middenveldspelers (schaal van 1 tot 6)1

Er is vandaag wel wat discussie over de invulling van die rollen. Wat de kritische rol van de sector van het sociaal-cultureel volwassenenwerk en de politieke rol van het middenveld betreft, ligt de ene keer het accent op betoog (overtuigen), de andere keer op dialoog (overleggen). Met betrekking tot de verbindende of gemeenschapsvormende rol verschillen de meningen naargelang het accent ligt op bonding (verbinden van mensen met gedeelde kenmerken) of bridging (het overbruggen van verschillen in onze samenleving). De dienstverlenende rol komt al snel terecht in een kerntakendebat waarbij diensten al den niet moeten worden toegewezen aan de overheid en de markt of aan burgers en civiele actoren.

Relaties

Sociaal-cultureel volwassenenorganisatie onderhouden talrijke relaties met andere sociaal-culturele spelers op het middenveld. Ze zoeken ook hoe ze zich zinvol kunnen verbinden met burgerinitiatieven. Niet alle burgerinitiatieven zijn er echter op uit om deel uit te maken van een sterk vernetwerkt middenveld. Ze gaan liever onafhankelijk de discussie aan over de toekomst van onze samenleving. Zo kunnen ze minder (traditie)gebonden aan de slag gaan.

Figuur: organisaties uit het sociaal-cultureel volwassenenwerk en hun relaties met andere actoren in de samenleving2

Civiele sociaal-culturele actoren hebben veelvuldig contact met overheden en niet alleen omwille van de subsidies die ze ontvangen. De contacten die ze hebben, tonen een gemengd beeld van afhankelijkheid, partnerschap en strijd. Soms doen overheden een beroep op sociaal-cultureel initiatief om overheidsdoelen te realiseren, andere keren benaderen civiele sociaal-culturele spelers overheden om hen te beïnvloeden.

Figuur: soorten contacten met overheden (in %) van organisaties uit de sector van het sociaal-cultureel volwassenenwerk3

Contacten met marktspelers komen in minder mate voor. Ook hier kunnen die in beide richtingen lopen. Meestal zijn civiele sociaal-culturele actoren klant en nemen ze producten of diensten af van profitorganisaties. Andere keren gaan ze omwille van kritische bedenkingen in interactie met marktspelers of zoeken ze partners op de markt.

De posities van civiele sociaal-culturele actoren, middenveldspelers, overheden, marktspelers en burgers veranderen. Overheden zoeken naar nieuwe manieren om burgers te betrekken bij beleidsprocessen. En burgers ondernemen in toenemende mate zelf actie in het publieke domein. Traditionele besluitvormingsprocessen met een centrale rol voor overheden en formele inspraakkanalen voor gevestigde civiele sociaal-culturele actoren ruimen stilaan plaats voor processen waarbij meerdere actoren betrokken zijn.

Maatschappelijke positie

Sociaal-culturele volwassenenorganisaties zijn autonome maatschappelijke actoren die een eigen plaats innemen in het democratische proces. Ze ontvangen publieke middelen om een rol als civiele actor te spelen.

De Vlaamse overheid situeert organisaties uit het sociaal-cultureel volwassenenwerk in het beleidsdomein Cultuur. Toch spelen ze in op vele andere beleidsdomeinen. Vanuit de tien stromen van het sociaal-cultureel volwassenenwerk zijn verbanden te leggen met minstens evenveel beleidsdomeinen.

Participatie is van oudsher een handelsmerk van organisaties uit de sector van het sociaal-cultureel volwassenenwerk. Onze samenleving evolueert en verandert voortdurend. Daarom zijn sociaal-culturele volwassenenorganisaties ook steeds opnieuw op zoek naar nieuwe invullingen en vormen van participatie.

Figuur: de vormen van sociaal-culturele participatie besproken in de goedgekeurde subsidieaanvragen 2021-2025 naar aantal organisaties4

Burgerinitiatieven komt tot stand in een diffuse wisselwerking tussen burgers en overheden, marktspelers of meer gevestigde middenveldspelers. Twee benaderingen positioneren burgerinitiatieven elk op een eigen manier in onze samenleving. Aanhangers van de participatiesamenleving stimuleren burgers om te zoeken naar een nieuw evenwicht tussen overheid en de civiele samenleving. Aanhangers van de doe-democratie geloven dat burgers los van de overheid, nieuwe oplossingen voor maatschappelijke problemen kunnen vinden.

Waarde

Sociaal-cultureel werk is een term die zichzelf niet uitlegt. Het beeld dat buitenstaanders hebben van organisaties uit de sector van het sociaal-cultureel volwassenenwerk is vaak vaag en troebel. Het is duidelijk dat het sociaal-cultureel werk ‘anders’ is dan overheid en markt, maar dat ‘anders zijn’ kunnen vertegenwoordigers van overheden en marktspelers moeilijk precies benoemen en omschrijven.

Figuur: 3 van 24 waarden die volgens marktspelers, overheden en andere middenveldspelers, het meest en het minst van toepassing zijn op sociaal-cultureel werk5

Vertegenwoordigers van de markt, overheden en andere middenveldspelers zien het sociaal-cultureel volwassenenwerk als dicht bij de burger, sterk vernetwerkt en een ruimte om te experimenteren met nieuwe ideeën. Om die redenen spelen ze een voorhoederol in de samenleving. Dat geldt overigens ook voor burgerinitiatieven, die op vlak van waardering door externen niet wezenlijk verschillen van organisaties uit de sector van het sociaal-cultureel volwassenenwerk.

De redenen die mensen aanhalen voor hun participatie zijn verschillend: zelfontplooiing, ontmoeting, altruïsme en ontspanning. Maar vaak gaat het over een combinatie van drijfveren. Ook de betekenis en waarde die ze aan hun participatie hechten is verscheiden: mensen ontmoeten met gelijke interesses, bijleren van nieuwe dingen, ontmoeten van mensen die men anders nooit zou ontmoeten, amuseren en ontspannen, positief bijdragen aan iets dat belangrijk is.

Figuur: mate waarin redenen belangrijk waren om deel te nemen aan activiteiten van het sociaal-cultureel volwassenenwerk (aantal varieert van 2.637 tot 3.222)6

Over de waarde en betekenis van het (sociaal-cultureel) middenveld heerst vandaag wat discussie. Zeker nu het primaat van de (partij)politiek opgang maakt bestaat er ondertussen wat onenigheid over de kritische en de politieke rol. Het is ook niet meer zo duidelijk namens wie gevestigde middenveldspelers vandaag nog spreken. Terugkijkend op een
soms zeer lange traditie zoeken ze in een wereld in verandering terug aansluiting bij burgers.

Meer weten?

Je vindt veel meer informatie over de rol van de maatschappelijke rollen, de relaties, de maatschappelijke positie en de waarde van het civiel sociaal-cultureel werkveld in de landschapstekening (deel 2 – hoofdstuk 7, 8, 9 en 11).

  1. Bron: Vlaams middenveld: steekkaarten, CSI Flanders ↩︎
  2. Bron: analyse subsidieaanvragen 2021-2025 (Socius) ↩︎
  3. Bron: Vermeersch, L., De Malsche, A., Otte, H., Oosterlynck, S. en Gielen, P. (2023) ↩︎
  4. Bron: analyse subsidieaanvragen 2021-2025 (Socius) ↩︎
  5. Bron: Vermeersch, L., De Malsche, A., Otte, H., Oosterlynck, S. en Gielen, P. (2023) ↩︎
  6. Bron: Vermeersch, L., Siongers, J. en Spruyt, B. (2024) ↩︎
Scroll to Top